Problem otyłości rośnie – czy profilaktyka nadąży za chorobą?
Temat chorób jest zazwyczaj tematem wstydliwym, niewygodnym, często unikanym. Podobnie jest w przypadku otyłości, bo choć ciężko jest ją ukryć przed oczami postronnych, powszechnie ignorujemy ją negując fakt,że jest chorobą. Gorzej – fakt ten zbyt często umyka także lekarzom. Dlaczego wiedza ta jest tak ważna?
Zarówno krajowe, jak i zagraniczne media od lat alarmują o problemie otyłości. Co drugi Polak waży więcej niż powinien, a co trzeci choruje na otyłość. Wiele zapowiada, że w najbliższych latach statystyki dotyczące otyłości będą wyglądały jeszcze gorzej, ponieważ działań systemowych w walce z nadmiarem masy ciała jest niewiele, a te które są, zdecydowanie nie zaspokajają potrzeb społeczeństwa.
Dlaczego ciągle pojawia się temat otyłości?
Otyłość jest chorobą. Bezpośrednio dotyka ogromnego odsetka Polaków. Szacunki Narodowego Funduszu Zdrowia mówią, że już za 3 lata na otyłość chorować będzie 30% Polaków i 26% Polek. Pośrednio dotyka całego społeczeństwa – choćby poprzez obniżanie PKB, generowanie wysokich kosztów leczenia i zmniejszenie dostępności opieki zdrowotnej. I choć otyłość już sama w sobie powinna być leczona, to jest ona powiązana z występowaniem aż 270 powikłań zdrowotnych, w tym: nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, udar czy choroba wieńcowa. Znaczny nadmiar masy ciała realnie skraca życie – osoby chorujące na otyłość umierają prawie 4 lata wcześniej (a przy występowaniu kilku niekorzystnych czynników – nawet kilkanaście lat wcześniej).
Nadmiar masy ciała u dzieci
Nadwagi lub otyłości można nabawić się w każdym wieku, ale na szczególną uwagę zasługuje problematyka nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. Młody człowiek ze zbyt dużą masą ciała najczęściej zostaje dorosłym z otyłoscią, u którego redukcja masy ciała będzie wyjątkowo trudna. Należy podkreślić, że im wcześniej rozwinie się otyłość, tym bardziej dotkliwe mogą być jej powikłania zdrowotne, a także psychologiczne (choć często bagatelizowane). Kadra medyczna zajmująca się zapobieganiem i leczeniem otyłości u dzieci i młodzieży powinna także systematycznie dokształcać się w tym zakresie, aby świadczyć swoje usługi skutecznie i na wysokim poziomie. W kontrolowanych przez NIK placówkach w 2019 roku jedynie 5% lekarzy posiadało udokumentowane kompetencje z zakresu leczenia otyłości, natomiast 73% nie uczestniczyło w szkoleniach dotyczących tej tematyki.
(Nie) istniejący problem
W skutecznym mierzeniu się z z problemem niezwykle istotne jest bardzo dobre rozeznanie tematu. W przypadku nadmiaru masy ciała podstawową kwestią jest jak najwcześniejsze wychwycenie problemu – w szczególności u dzieci i młodzieży. Wówczas efektywność przeciwdziałań (profilaktycznych lub leczniczych) jest największa. Obowiązek ten spoczywa na lekarzach podstawowej opieki zdrowotnej (POZ). W grudniu 2021 roku Najwyższa Izba Kontroli opublikowała raport na temat dostępności profilaktyki i leczenia dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami metabolicznymi wynikającymi z otyłości – czyli w skrócie: jak polski system opieki zdrowotnej radzi sobie z tym problemem. Wartościowym narzędziem w zakresie rozpoznania skali zjawiska nadmiaru masy ciała u dzieci i młodzieży mogłaby być statystyka publiczna. Niestety, według raportu NIK dane ze statystyki publicznej na temat powszechności zjawiska nadwagi i otyłości są niepełne (obejmują jedynie osoby, które skorzystały z usług POZ lub lekarzy specjalistów), a w związku z tym nie odzwierciedlają realnej skali problemu. Wprawdzie kontrolowane jednostki POZ posiadały niezbędne wyposażenie, pozwalające na diagnozę nadwagi lub otyłości oraz niektórych innych zaburzeń metabolicznych, niestety liczba wykonywanych testów przesiewowych i bilansów zdrowia dzieci i młodzieży w ostatnich latach systematycznie spada. Bilanse zdrowia w grupie wiekowej od 2. do 19. roku życia ma wykonywane 61,7% dzieci podlegających im. Kolejnym problemem, jaki zauważył NIK jest to, że nawet w przypadku, gdy dziecko z nadwagą lub otyłością trafiło do lekarza – ten nie zawsze diagnozował otyłość choć powinien, ponieważ to właśnie rolą lekarza POZ jest wychwycenie choroby i rozpoczęcie leczenia. W efekcie statystyki POZ w zakresie otyłości zdecydowanie odbiegają od spodziewanych. Chociaż badania wskazują, że z nadmiarem masy ciała ma problem 21,3% dzieci i młodzieży, z czego prawie 5% choruje na otyłość, to problemu tego nie zauważa POZ. Według statystyk wykonywanych przez personel z pierwszej linii frontu walki z otyłością, występuje ona jedynie u… 1,4% młodych pacjentów.
Systemowe leczenie otyłości
Profilaktyka i leczenie otyłości zostały wskazane przez Ministra Zdrowia jako cel operacyjny (zarówno w NPZ 2016-2020 jak i 2021-2025) jednak w ślad za decyzją nie poszły działania. Placówki POZ, będąc odpowiedzialne za wychwycenie i reagowanie na nadmierną masę ciała małych pacjentów, nie spełniło oczekiwań prawodawców. Brak było odpowiednich rozwiązań organizacyjnych, analizy i efektywności diagnostyki i leczenia. I choć można by dojść do wniosku, że to właśnie POZ nie zdało egzaminu, trzeba spojrzeć na problem z szerszej perspektywy: lekarzy POZ oraz lekarzy specjalistów z zakresu endokrynologii i diabetologii dziecięcej jest wciąż zdecydowanie zbyt mało przy jednoczesnym wzroście ich nowych obowiązków. Stąd trudno się dziwić, że w tak krótkim czasie, jaki przewidziany jest na wizytę pojedynczego pacjenta, lekarze nie dają rady zebrać wywiadu, przeprowadzić badania, ustalić leczenia, przekazać rodzicowi zaleceń oraz… uzupełnić obszerną dokumentację pacjenta. Czy jednak pacjenci ze stwierdzoną otyłością, którzy podejmują się terapii, są leczeni skutecznie? Trudno to jednoznacznie stwierdzić ze względu na brak regularnego monitorowania stanu pacjenta. Lekarz POZ może skierować pacjenta na leczenie nadmiaru masy ciała do lekarza specjalisty. Wprawdzie zazwyczaj jest to związane z kilkumiesięcznym okresem oczekiwania, jednak specjalista powinien przygotować zalecenia i plan leczenia nie tylko dla samego pacjenta, ale także dla jego lekarza POZ. Brak przepływu informacjami między lekarzami specjalistami, a lekarzami pierwszego kontaktu znacząco utrudnia skuteczne i skoordynowane leczenie.
Lepiej zapobiegać niż leczyć
Edukacja prozdrowotna i profilaktyka problemów związanych z nadmiarem masy ciała jest znacząco tańsza niż leczenie pacjentów z otyłością i jej powikłaniami. Jednak nie jest ona tak skuteczna, jak należałoby tego oczekiwać. Wprawdzie rozwiązania profilaktyczne są tańsze, nie oznacza to jednak, że nie wymagają żadnych nakładów finansowych. W I kwartale 2020 roku nakłady przeznaczone na działania prozdrowotne wynosiły 0,11% stawek kapitacyjnych*.
* stawka kapitacyjna – roczna kwota stosowana do rozliczania świadczeń udzielanych w ramach gotowości lekarza do udzielania świadczeń gwarantowanych z zakresu POZ osobom, które dokonały wyboru lekarza poprzez złożenie odpowiedniej deklaracji wyboru.
Drugim powodem niskiej skuteczności działań profilaktycznych może być… brak takich działań. W 2019 roku ponad połowa kontrolowanych przez NIK placówek (54%) nie zrealizowała żadnych programowych działań związanych z profilaktyką nadmiaru masy ciała. Programy profilaktyczne mające dotrzeć do dzieci, młodzieży lub ich rodziców nie są tak oczywiste. W zależności od grupy docelowej muszą bardzo się od siebie różnić i powinny być dobrze przemyślane, aby nie tylko trafić do adresatów, lecz także być zrozumiane. Dziecko jest ściśle powiązane ze swoim środowiskiem rodzinnym. Dlatego w przypadku programów profilaktycznych lub nakierowanych na leczenie otyłości nie tylko dziecko, ale także rodzic jest niezwykle ważnym elementem w procesie zmiany. Oznacza to, że programy profilaktyczne – aby były skuteczne – muszą być niezwykle zróżnicowane, ponieważ muszą trafić i do dzieci w różnym wieku, z różnymi potrzebami, ale także do ich rodziców.
Co można zrobić?
Cukrzycę, której nie widać na pierwszy rzut oka – leczy się zanim doprowadzi do powikłań, takich jak retinopatia (zaburzenie wzroku, nawet ślepota), nefropatia (zaburzenie pracy nerek), czy konieczność amputacji kończyny dolnej (tzw. stopa cukrzycowa). Z otyłością powinno być łatwiej, ponieważ zdiagnozowanie jej nie wymaga użycia specjalistycznego sprzętu. Jest ona także bardziej widoczna dla otoczenia niż wspominana cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy choroba wieńcowa. Ważnym jest, aby pamiętać, że otyłość jest chorobą i należy ją leczyć, zanim nadmiar masy ciała doprowadzi do rozwoju groźnych powikłań. Nie warto czekać. Nadmiarowe kilogramy są wskazaniem do udania się do lekarza pierwszego kontaktu, który powinien pokierować diagnostyką i terapią nadmiaru masy ciała.
Bibliografia:
- Najwyższe Izba Kontroli: Informacja o wynikach kontroli: Dostępność profilaktyki i leczenia dla dzieci i młodzieży z zaburzeniami metabolicznymi wynikającymi z otyłości i chorób cywilizacyjnych, grudzień 2021
- Ministerstwo Zdrowia: Informacja o zadaniach realizowanych w ramach rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 powierzanych na wniosek – dane za 2021 r.
- Raport Narodowego Funduszu Zdrowia Cukier, otyłość – konsekwencje, luty 2021
- Fundacja Republikańska: Otyłość epidemią XXI wieku, czerwiec 2021
Autor: dr Hanna Wilska
Partnerem projektu jest Novo Nordisk Pharma Sp. z o. o.
