Odporność zbiorowa

2022.01.13

Fundacja Republikańska

Mimo tragedii, jaką jest pandemia COVID-19, bezpieczeństwo żywnościowe Polski pozostaje niezagrożone

Polityka rolna w Polsce jest w dużej mierze determinowana przez politykę rolną UE. Istnieją jednak również inne uwarunkowania, które są kluczowe dla polskiego rolnictwa. Są to m.in. globalne trendy funkcjonowania rolno-spożywczych łańcuchów dostaw czy zmieniające się preferencje konsumentów.

Od początku 2020 r. takimi czynnikami są również efekty pandemii COVID-19: ograniczenia w funkcjonowaniu gospodarki i strach polskich obywateli przed zarażeniem się śmiertelnym wirusem. Czy tak faktycznie jest? Czy wirus zagraża bezpieczeństwu żywnościowemu Polski i reszty świata? Jaka jest rola polityki rolnej w zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego? Odpowiedzi na te pytania – poniżej.

Polityka rolna w Polsce

Politykę rolną w Polsce określa Wspólna Polityka Rolna UE (WPR), uznawana za jeden z fundamentów Unii Europejskiej[1]. W ramach Wspólnej Polityki Rolnej zostały określone następujące cele[2]:

  1. wspieranie godziwych dochodów gospodarstw rolnych i ich odporności w całej Unii w celu zwiększenia bezpieczeństwa żywnościowego,
  2. zwiększenie zorientowania na rynek i konkurencyjności, w tym większe ukierunkowanie na badania naukowe, technologię i cyfryzację,
  3. poprawa pozycji rolników w łańcuchu wartości,
  4. przyczynianie się do łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania się do niej, a także do zrównoważonej produkcji energii,
  5. wspieranie zrównoważonego rozwoju i wydajnego gospodarowania zasobami naturalnymi, takimi jak woda, gleba i powietrze,
  6. przyczynianie się do ochrony różnorodności biologicznej, wzmacnianie usług ekosystemowych oraz ochrona siedlisk i krajobrazu,
  7. przyciąganie młodych rolników i ułatwianie rozwoju działalności gospodarczej na obszarach wiejskich,
  8. promowanie zatrudnienia, wzrostu, włączenia społecznego i rozwoju lokalnego na obszarach wiejskich, w tym biogospodarki i zrównoważonego leśnictwa,
  9. poprawa reakcji rolnictwa UE na potrzeby społeczne dotyczące żywności i zdrowia, w tym bezpiecznej, bogatej w składniki odżywcze i zrównoważonej żywności, a także dobrostanu zwierząt.

Wyróżnia się również cel przekrojowy, którym jest „modernizacja sektora poprzez wspieranie i dzielenie się wiedzą, innowacjami i cyfryzacją w rolnictwie i na obszarach wiejskich oraz zachęcanie do ich wykorzystywania”[3].

Wyżej wymienione cele mogą być związane ze stosowaniem zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych metod interwencji na rynku rolnym. Do wewnętrznych metod interwencji na rynku rolnym zalicza się m.in. ceny gwarantowane i limity produkcji. Natomiast do zewnętrznych metod interwencji należą np. cła i dotacje do eksportu.

Do czynników, które obecnie w największym stopniu oddziałują na politykę rolną w Polsce (oprócz WPR), zalicza się m.in.[4]:

  • procesy cyfryzacji i automatyzacji w rolnictwie,
  • zmiany w oczekiwaniach konsumentów (np. wzrost popytu na żywność ekologiczną),
  • skracanie dystansu „od pola do stołu” (m.in. ze względu na zmiany w oczekiwaniach konsumentów oraz rosnące ceny transportu towarów),
  • nacisk UE na zrównoważony rozwój.

W państwach Europy Środkowo-Wschodniej pandemia COVID-19 miała relatywnie ograniczony wpływ na funkcjonowanie sektora rolno-spożywczego.

Bezpieczeństwo żywnościowe – co to znaczy?

Bezpieczeństwo żywnościowe (określane również jako bezpieczeństwo żywności, ang. food safety, food security) odnosi się do zapewnienia dostępnej, zdrowej i niegroźnej dla zdrowia żywności odbiorcom końcowych łańcuchów dostaw żywności[5].

Pojęcie to należy rozumieć szeroko: od eliminacji ryzyka występowania szkodliwych substancji, bakterii, wirusów i pasożytów w żywności do zapewnienia dostępu do żywności. Jest to szczególnie istotne ze względu na to, że co roku 1 na 10 mieszkańców naszej planety cierpi na schorzenia wywołane żywnością, co skutkuje śmiercią 420 tys. osób rocznie[6].

Z tego powodu kluczowe jest zapewnienie bezpieczeństwa w łańcuchach dostaw żywności, znanych także jako rolno-spożywcze łańcuchy dostaw.

Rolno-spożywcze łańcuchy dostaw

Łańcuch dostaw to „globalna sieć mająca na celu dostarczanie produktów i usług od dostawców surowców naturalnych po odbiorców końcowych poprzez kontrolowany przepływ towarów, kapitału i informacji”[7]. To oznacza, że uczestnikami łańcucha dostaw są wszystkie przedsiębiorstwa, które prowadzą działania na rzecz zaspokojenia zapotrzebowania odbiorcy końcowego: dostawcy, producenci oraz odbiorcy. W przypadku rolno-spożywczych łańcuchów dostaw są to więc przede wszystkim gospodarstwa rolne, grupy producentów rolnych, rolnicze spółdzielnie produkcyjne, przedsiębiorstwa produkcyjne, przedsiębiorstwa produkcyjno-handlowe, hurtownie oraz sieci handlowe.

W rolno-spożywczych łańcuchach dostaw istotną rolę odgrywają bezpieczeństwo żywności oraz ryzyko, które jest z nim związane. Jest to powodowane podatnością artykułów żywnościowych na uszkodzenia mechaniczne, ich relatywnie krótkimi terminami przydatności oraz dużym znaczeniem opakowań[8]. Dotyczy to zarówno produkcji, jak i transportu oraz dystrybucji[9].

Wśród przedsiębiorstw, które są uczestnikami rolno-spożywczych łańcuchów dostaw, należy wymienić:

  • producentów (gospodarstwa rolne, grupy producentów, rolnicze spółdzielnie produkcyjne) produktów rolno-spożywczych (owoce, warzywa, miód, grzyby),
  • dostawców płodów rolnych do dalszego przetworzenia (zboża, mleko, zwierzęta przeznaczone do uboju),
  • przedsiębiorstwa przetwórcze (np. producenci nabiału, mięsa, wędlin oraz przetworów z owoców i warzyw),
  • dystrybutorów (hurtownie, niezależne centra dystrybucyjne oraz duże sieci detaliczne, które zaopatrują się bezpośrednio u producentów, z pominięciem dystrybutorów hurtowych),
  • niezależne sklepy detaliczne,
  • odbiorców końcowych[10].

Duże znaczenie w rolno-spożywczych łańcuchach dostaw mają również gospodarka opakowaniami oraz systemy zapewnienia jakości. Istotna rola opakowań wynika z podatności żywności na uszkodzenia oraz jej krótkich terminów przydatności do spożycia. Natomiast zapewnienie jakości ma pozwolić na dostarczanie odbiorcom końcowym artykułów spożywczych, które spełniają ich oczekiwania.

Struktura rolno-spożywczych łańcuchów dostaw w niektórych przypadkach odbiega od tradycyjnych, liniowych łańcuchów dostaw, w których centrum najczęściej znajduje się producent przetwarzający surowce, komponenty i półprodukty w wyroby gotowe, będące następnie dystrybuowane przez przedsiębiorstwa dystrybucyjne. Zostało to zwizualizowane poniżej.

Rysunek 1. Uproszczony schemat łańcucha dostaw

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Witkowski, Zarządzanie łańcuchem dostaw: koncepcje, procedury, doświadczenia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2016.

W przypadku łańcuchów dostaw takich produktów, jak owoce, warzywa, grzyby, miód i mleko niepasteryzowane producentem jest gospodarstwo rolne (lub sad owocowy). Taka sytuacja została zilustrowana poniżej.

Rysunek 2. Schemat rolno-spożywczego łańcucha dostaw

Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Jarzębowski, B. Klepacki, Łańcuchy dostaw w gospodarce żywnościowej, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 2013, nr 103.

Producent stanowi tutaj pierwsze ogniwo. Oznacza to, że wszyscy odbiorcy producenta (np. hurtownie i sklepy detaliczne) prowadzą wyłącznie obrót wyrobami nabytymi od jego producenta (nie przetwarzają ich). Przepływy materialne wyrobów gotowych w takim łańcuchu dostaw są więc ograniczone do przepływów od producenta do odbiorcy końcowego.

W przypadku innych produktów rolno-spożywczych, takich jak np. przetworzony nabiał, wędliny czy przetwory owocowo-warzywne, konieczne jest uwzględnienie „po drodze” przedsiębiorstw przetwórczych. Nabiera to istotnego znaczenia w przypadku międzynarodowych łańcuchów dostaw, zwłaszcza w czasie pandemii COVID-19.

Sektor rolno-spożywczy w Polsce

Wartość produkcji żywności w Polsce w 2020 r. wyniosła 207 mld zł i wzrosła o 21 proc. w stosunku do 2015 r.[11] oraz 1,8 proc. w stosunku do 2019 r.[12] Jest to istotne ze względu na pandemię COVID-19, która miała wpływ na funkcjonowanie polskiej gospodarki. Okazało się jednak, że mimo ograniczeń ani produkcja żywności w Polsce, ani popyt na nią znacząco się nie zmieniły.

Przyczyniła się do tej sytuacji m.in. na relatywnie niska zależność rolno-spożywczych łańcuchów dostaw w Europie Środkowo-Wschodniej od importu surowców, m.in. nasion, nawozów, pasz i energii[13].

Wśród wyzwań, jakie stoją przed polskim sektorem rolno-spożywczym, wymienia się m.in. względnie małą wydajność, relatywnie niską wartość dodaną oraz presję na wzrost kosztów pracy. W rezultacie przekłada się to na malejący poziom marż oraz coraz silniejszą pozycję negocjacyjną głównych odbiorców, którymi są duże krajowe i międzynarodowe sieci handlowe. Z kolei jedną z możliwości stojących przed polskim sektorem rolno-spożywczym jest poprawa efektywności instytucjonalnego wsparcia rozwoju eksportu na te rynki[14].

Szansą na wykorzystanie tej możliwości są 2,2 mld euro, bo tyle przeznaczono na polski sektor rolno-spożywczy oraz na wzmocnienie jego odporności na kryzysy w ramach Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności. Jest to 6 proc. całkowitego budżetu w ramach tej inicjatywy[15].

Z punktu widzenia Unii Europejskiej polski sektor rolno-spożywczy można zaliczyć do wspólnotowej czołówki: Polska była w 2020 r. na 1. miejscu wśród krajów członkowskich UE w produkcji mięsa drobiowego i mrożonych owoców, na 3. miejscu w produkcji mrożonych warzyw i serwatki oraz na 4. miejscu w produkcji mięsa wieprzowego, przetworzonych ziemniaków oraz napojów spirytusowych[16].

Podsumowanie

Nic nie wskazuje na to, żeby bezpieczeństwo żywnościowe Polski było zagrożone, wliczając zakłócenia w łańcuchach dostaw powodowane przez sytuację pandemiczną. Prognozy EIT Food pokazują, że globalne trendy rynkowe wręcz sprzyjają lokalnej produkcji. Do trendów tego rodzaju zalicza się m.in. tworzenie nowej bazy odbiorców preferujących wyroby lokalne oraz efekty skali w produkcji żywności wywołane przez współpracę między lokalnymi uczestnikami łańcuchów dostaw[17].

Polska jest obecnie trzecim krajem w UE pod względem eksportu żywności liczonego jako odsetek PKB (po Holandii i Litwie)[18]. W polskim eksporcie dominują wyroby, z których świadomi konsumenci coraz częściej rezygnują (m.in. mięso, słodycze, cukier czy wyroby tytoniowe)[19], niemniej tego rodzaju kwestie stanowią i będą stanowić przedmiot gry rynkowej, której elementem jest dobrobyt społeczeństwa. Chociaż coraz więcej osób w Polsce nie spożywa mięsa w ogóle, to jego spożycie (średnio na osobę) wciąż rośnie. Wynika to m.in. z faktu, że wybory żywieniowe coraz większej liczby Polaków przestają być ograniczane zasobnością ich portfeli[20].

Wszystko wskazuje na to, że mimo tragedii, jaką jest pandemia COVID-19, bezpieczeństwo żywnościowe Polski pozostaje niezagrożone.

Bibliografia

  1. Bank Pekao, Czas na ekspansję 2.0., listopad 2020.
  2. Główny Urząd Statystyczny, Produkcja wyrobów przemysłowych w 2020 roku.
  3. Jarzębowski S., Klepacki B., Łańcuchy dostaw w gospodarce żywnościowej, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 2013, nr 103.
  4. Leśkiewicz K., Bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności – aspekty prawne, „Przegląd Prawa Rolnego” 2012, nr 1(10).
  5. Lisińska-Kuśnierz M., Kawecka A., Zapewnienie bezpieczeństwa opakowań produktów żywnościowych w łańcuchu dostaw, „Handel Wewnętrzny” 2012, nr 1(336).
  6. Pittman P.H., Atwater J.B., APICS Dictionary, Chicago 2016.
  7. Witkowski J., Zarządzanie łańcuchem dostaw: koncepcje, procedury, doświadczenia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2016.

Netografia

  1. Food and Agriculture Organization of United Nations, Food safety and quality, www.fao.org/food-safety/en/#:~:text=Keeping%20food%20safe%20is%20a%20complex%20process%20that,the%20World%20Health%20Organization%20%28WHO%29%20enhances%20this%20perspective.
  2. Obserwator Finansowy, Pandemia zmienia rynek żywności, www.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/rotator/pandemia-zmienia-rynek-zywnosci/.
  3. Polska Agencja Prasowa, MRiRW: blisko 2,2 mld euro z KPO na sektor rolno-spożywczy oraz inwestycje samorządów, www.samorzad.pap.pl/kategoria/aktualnosci/mrirw-blisko-22-mld-euro-z-kpo-na-sektor-rolno-spozywczy-oraz-inwestycje.
  4. Portal Gov.pl, Cele Wspólnej Polityki Rolnej, www.gov.pl/web/wprpo2020/cele-wpr1.
  5. Portal Gov.pl, Wspólna polityka rolna UE po 2020 roku z polskiej perspektywy, www.gov.pl/web/wprpo2020/polskie-priorytety.
  6. World Health Organization, Food Safety, www.who.int/health-topics/food-safety.

[1] Portal Gov.pl, Wspólna polityka rolna UE po 2020 roku z polskiej perspektywy, www.gov.pl/web/wprpo2020/polskie-priorytety [dostęp: 22 września 2021 r.].

[2] Portal Gov.pl, Cele Wspólnej Polityki Rolnej, www.gov.pl/web/wprpo2020/cele-wpr1 [dostęp: 22 września 2021 r.].

[3] Ibidem.

[4] Obserwator Finansowy, Pandemia zmienia rynek żywności, www.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/rotator/pandemia-zmienia-rynek-zywnosci [dostęp: 23 września 2021 r.].

[5] Food and Agriculture Organization of United Nations, Food safety and quality, www.fao.org/food-safety/en/#:~:text=Keeping%20food%20safe%20is%20a%20complex%20process%20that,the%20World%20Health%20Organization%20%28WHO%29%20enhances%20this%20perspective [dostęp: 22 września 2021 r.].

[6] World Health Organization, Food Safety, www.who.int/health-topics/food-safety [dostęp: 22  września 2021 r.].

[7] P.H. Pittman, J.B. Atwater, APICS Dictionary, Chicago 2016.

[8] M. Lisińska-Kuśnierz, A. Kawecka, Zapewnienie bezpieczeństwa opakowań produktów żywnościowych w łańcuchu dostaw, „Handel Wewnętrzny” 2012, nr 1(336).

[9] K. Leśkiewicz, Bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności – aspekty prawne, „Przegląd Prawa Rolnego” 2012, nr 1(10).

[10] S. Jarzębowski, B. Klepacki, Łańcuchy dostaw w gospodarce żywnościowej, „Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 2013, nr 103.

[11] Bank Pekao, Czas na ekspansję 2.0., listopad 2020.

[12] Główny Urząd Statystyczny, Produkcja wyrobów przemysłowych w 2020 roku.

[13] Obserwator Finansowy, Pandemia zmienia rynek żywności, www.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/rotator/pandemia-zmienia-rynek-zywnosci/ [dostęp: 16 lipca 2021 r.].

[14] Bank Pekao, op. cit.

[15] Polska Agencja Prasowa, MRiRW: blisko 2,2 mld euro z KPO na sektor rolno-spożywczy oraz inwestycje samorządów, www.samorzad.pap.pl/kategoria/aktualnosci/mrirw-blisko-22-mld-euro-z-kpo-na-sektor-rolno-spozywczy-oraz-inwestycje [dostęp: 16 lipca 2021 r.].

[16] Bank Pekao, op. cit.

[17] EIT Food, Food Foresight: Impact of COVID-19 on the agri-food sector in Central and Eastern Europe, 2021.

[18] Ibidem.

[19] Obserwator Finansowy, Pandemia zmienia rynek żywności, www.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/rotator/pandemia-zmienia-rynek-zywnosci [dostęp: 21 września 2021 r.].

[20] NOIZZ, www.noizz.pl/lifestyle/co-najmniej-milion-polakow-nie-je-miesa-rynek-czeka-rewolucja/3cghg4w [dostęp: 21 września 2021 r.].


Działanie sfinansowane ze środków Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030

Ostatnie Wpisy

Cztery kluczowe wyzwania dla Polski

2023.12.11

Fundacja Republikańska

Rzeczy Wspólne 46

2023.11.27

Fundacja Republikańska

Młodzieżowe rekomendacje polityk społecznych.

2023.10.31

Fundacja Republikańska

WSPIERAM FUNDACJĘ

Dołącz do dyskusji

Administratorem danych osobowych jest XXX, który dokonuje przetwarzania danych osobowych Użytkowników zgodnie z przepisami ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych (t. jedn. Dz.U. z 2002 r., nr 101, poz. 926 ze zm.) oraz ustawy z dnia 18 lipca 2002 roku o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. nr 144, poz. 1204 ze zm.). Operator Serwisu zapewnia Użytkownikom realizację uprawnień wynikających z ustawy o ochronie danych osobowych, w szczególności Użytkownik ma prawo wglądu do swoich danych osobowych oraz prawo do ich zmiany, poprawiania i żądania ich usunięcia.