„Naród – idee polskie” – Wstęp
Wprowadzenie
W XIX i pierwszej połowie XX wieku rozważania o narodzie stanowiły jeden z
najważniejszych wątków polskiej myśli politycznej. Snuli je przedstawiciele wszystkich jej
głównych nurtów. Przedstawiali oni teoretyczne koncepcje, czym naród jest, jak powstaje i
jakie cechy nadają mu tożsamość i wyróżniają go wśród innych wspólnot. Przede wszystkim
jednak skupiali się na praktycznych wyzwaniach, jakie stały przed Polakami – narodem
o wielkich tradycjach i długiej historii, który wszakże przez dziesięciolecia pozbawiony
był niepodległości, a po jej odzyskaniu usiłował sprostać wyzwaniu zbudowania państwa
zdolnego stawić czoła licznym problemom wewnętrznym i zagrożeniom zewnętrznym.
O ile sam fakt uczynienia z rozważań o idei narodu i jej różnych przejawach
jednego z podstawowych przedmiotów refleksji publicystów politycznych i naukowców nie
różnił polskiej myśli od wielu innych europejskich, o tyle polscy myśliciele musieli zmierzyć
się z wyjątkowo skomplikowaną rzeczywistością. W czasach zaborów trzeba było bowiem
odpowiedzieć na pytanie, jak pogodzić pragnienie odzyskania niepodległości z wymogami
taktyki politycznej, determinowanej przez fakt podziału dawnej Rzeczpospolitej między trzy
mocarstwa, z których każde – ze stosunkowo krótkimi przerwami w przypadku Austro-
Węgier – prowadziło intensywną politykę antypolską. Podnoszenie sprawy polskiej,
zwłaszcza zbrojna walka o wolność, groziło wzmożeniem represji i utratą części możliwości
rozwijania podstaw życia narodowego – szczególnie doświadczono tego po klęsce powstań
listopadowego i styczniowego. Przyjęcie postawy nazbyt biernej mogło natomiast
spowodować osłabnięcie przywiązania do idei narodowej, większą podatność na
germanizację i rusyfikację, zatem powolne wtapianie się w życie państw zaborczych i
wyrzeczenie się w konsekwencji aspiracji niepodległościowych przez większość
społeczeństwa polskiego. Procesy te były tym groźniejsze, że wszak w XIX wieku przez długi
czas znaczna część mieszkańców ziem polskich nie była włączona w świadome wspólnotowe
życie narodowe, a polskość stanowiła tylko jedną z możliwych opcji do wyboru. Nie
przypadkiem w badaniach socjologicznych jeszcze na przełomie stuleci dziewiętnastego i
dwudziestego odnotowywano, że wielu chłopów czuje się przede wszystkim „cesarskimi” a
nie Polakami – i wybiera lojalność wobec władzy a nie idei narodowej, z którą nie czuło
łączności. Zarazem wśród robotników próbowali zdobyć popularność komunistyczni
agitatorzy, mamiący perspektywą poprawy warunków życia jeśli tylko ziści się wyznawana
przez nich internacjonalistyczna, wroga narodom jako takim, idea powszechnej równości. Na
Polaków – tych już w pełni świadomych swej tożsamości i tych dopiero przechodzących
proces jej kształtowania – działało zatem wiele czynników, które mogły przekonać ich, że
zbytnie przywiązanie do polskości czy świadomy akces do niej po prostu nie opłaca się. A
jednak odstępców i renegatów było niewielu, zaś proces unarodowienia dokonał się z wielką
mocą, czego Polacy dowiedli zwłaszcza w czasie kolejnych wielkich prób dziejowych – w
wojnie z Bolszewikami i podczas drugiej wojny światowej.
Oczywiście, zwycięskie wyjście z walki o obudzenie i wzmocnienie w szerokich masach
tożsamości narodowej nie oznaczało, że powszechnie zgadzano się na to, jak ją rozumieć.
W II RP toczyły się bardzo gorące dyskusje intelektualne i trwała zażarta walka polityczna,
jak w realiach niepodległego państwa powinna wyglądać polityka narodowa. Spierano się,
co robić w obliczu z jednej strony rosnącej fali nacjonalizmu w Europie, a z drugiej ciągle
aktualnego zagrożenia komunistycznego. Szukano odpowiedzi na pytanie, jak pogodzić polski
interes narodowy z interesami mniejszości narodowych, które stanowiły dużą część obywateli
państwa polskiego. Ponownie nie ograniczano się do ideowych deklaracji i politycznych
programów, lecz próbowano opisać te dylematy od strony naukowej i ująć je w kategoriach
filozoficznych, kulturowych, socjologicznych czy prawnych. Słowem, trudność położenia –
podobnie jak w czasach zaborów – była bardzo inspirującym bodźcem dla polskich myślicieli.
Z wieloma ich obserwacjami i pomysłami nie sposób się zgodzić – nie tylko dlatego, że realia
zmieniły się zupełnie, a ponadto wiemy, co wydarzyło się później – ale bogactwo stanowisk i
ogólnie wysoki poziom refleksji muszą wzbudzać uznanie.
Przedstawione w niniejszej antologii teksty to jedynie niewielki fragment wartych
uwagi rozważań o narodzie. Ich wybór – jak zwykle w przypadku tego typu tomów –
jest subiektywną decyzją autora. Podstawowym założeniem było ukazanie złożoności
problematyki – nie tylko od strony wielości poruszanych tematów, ale i bardzo różnych
sposobów ich ujmowania: od prac o charakterze naukowym, poprzez traktaty filozoficzne,
publicystykę polityczno-ideową, manifesty polityczne, do typowo propagandowych
wystąpień. W doborze przedstawianych opcji ideowych i politycznych nie stosowano żadnych
modnych w ostatnich latach parytetów i innych sztucznych schematów i ograniczeń.
Podobnie nie został przyjęty żaden sztywny „klucz” do prezentacji fragmentów książek i
artykułów według czasu ich powstania. Są one ułożone chronologicznie – na podstawie
daty opublikowania – ale bez próby równomiernego wyboru prac np. z poszczególnych
dekad. Niemniej analizując je, można dostrzec, jak ewoluowała polska myśl polityczna od
początku XIX wieku po schyłek II RP, jak pewne kategorie nabierały nowych znaczeń, inne
zaś pojawiały się bądź znikały przez te dziesięciolecia. Co prawda odpowiedź na pytania, co
o owej ewolucji przesądzało, jaką rolę odgrywały tu uwarunkowania zewnętrzne – w tym
dynamika dyskusji toczonych w innych krajach – a jaką wewnętrzne realia, wykracza poza
obręb tej pracy, ale lektura prezentowanych tekstów może stanowić interesujący przyczynek
do rozważań na te tematy. Refleksja o narodzie zmieniała się bowiem jak mało który wątek
polskiej myśli politycznej. Zapoznanie się z nią – choćby w wycinku – to ważny krok, aby ową
myśl lepiej poznać.
