Problem otyłości zaczyna się w głowie?
W ostatnich latach eksperci coraz częściej zwracają uwagę opinii publicznej na systematyczne zwiększanie się skali problemu otyłości. Walczą także o zmianę jej społecznej percepcji. Otyłości nie należy traktować powierzchownie jako efektu zaniedbania czy lenistwa. Ze względu na poważne konsekwencje zdrowotne, a w dalszej perspektywie nawet zagrożenie dla życia, otyłość jest uznawana za chorobę przewlekłą. Warto także przypomnieć, że już ponad 50 lat temu została ona wpisana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) na Międzynarodową Listę Chorób i Problemów Zdrowotnych (tzw. klasyfikacja ICD10). Według aktualnych alarmujących danych aż trzech na pięciu dorosłych Polaków ma nadwagę, a jeden na czterech jest otyły. Narodowy Fundusz Zdrowia szacuje, że w ciągu 6 lat, waga aż 30% Polaków będzie spełniać kryteria otyłości. Statystyki te niepokoją szczególnie w kontekście wzrastającej równocześnie świadomości zdrowotnej społeczeństwa. Równolegle do powszechnego w naszej polskiej tradycji przejadania się, coraz więcej osób w trosce o dobrą formę i zdrowie korzysta z pomocy specjalistów: lekarzy, dietetyków, fizjoterapeutów i trenerów personalnych. W sklepach możemy spotkać coraz więcej produktów z kategorii BIO i EKO, a prawidłowe odżywianie i ,,bycie fit” stało się wręcz społecznym trendem. W tym kontekście, jeszcze ważniejsza staje się odpowiedź na pytanie o przyczyny równoczesnego rozpowszechnienia problemu otyłości. W jej poszukiwaniu warto uwzględnić psychologiczną pespektywę na mechanizmy biorące udział w powstawaniu nadmiernej masy ciała.
Powszechne reguły czy różnice indywidualne
Czynniki psychologiczne leżące u podstaw powstawania nadwagi i otyłości są niejednorodne i dotykają kilku różnych sfer funkcjonowania psychiki. Przykładowo, mogą one wynikać między innymi z cech osobowości, przyjętych przekonań i oczekiwań, a także doświadczanych trudności w radzeniu sobie z emocjami i stresem oraz zaburzeniami mechanizmu samoregulacji. Warto jednak zaznaczyć, że każdy przypadek należy traktować indywidualnie. Każdą osobę charakteryzują inne zachowania żywieniowe oraz inny poziom motywacji i zaangażowania w działania sprzyjające utrzymaniu prawidłowej masy ciała. Istnieją jednak pewne prawidłowości dotyczące powszechnie występujących zjawisk i zachowań. Dla zobrazowania warto przywołać teorię hamowanego łakomstwa, która mówi o tym, że silna chęć kontroli własnej masy ciała poprzez zwracanie uwagi na liczbę i rodzaj spożywanej żywności może prowadzić do zaburzenia systemu samoregulacji organizmu i w dalszym etapie — do rozwinięcia się zaburzeń odżywiania. Teoria ta może wiązać się także ze wspomnianym we wstępie społecznym trendem, a niekiedy wręcz presją na utrzymywanie idealnej sylwetki. Tak więc, narzucanie sobie restrykcyjnych ograniczeń u osób będących na diecie, może paradoksalnie prowadzić do utraty kontroli w momencie odstępstwa od przyjętych zasad, co z kolei może skutkować napadem niepohamowanego obżarstwa. W przypadku osób z niewielką nadwagą narzucających sobie restrykcyjną dietę, powtarzające się epizody przejadania się mogą prowadzić do pojawienia się otyłości i osiągnięcia efektu odwrotnego od zamierzonego co jest silnie negatywnym doświadczeniem. Inna ciekawa teoria opisująca prawidłowości dotyczące osób pozostających na diecie, to teoria wyczerpywania woli Roya Baumeistera według której silna wola jest rodzajem podatnego na wyczerpanie zasobu. Dlatego w przypadku osób koncentrujących swoją siłę woli na przestrzeganiu bardzo ścisłej diety, zakładającej pozbawienie wszelkich przyjemności związanych z jedzeniem, długotrwałe opieranie się pokusom kulinarnym może wyczerpać ich samokontrolę i doprowadzić do spożycia większej ilości zakazanych przekąsek niż w przypadku niewystawiania swojej wytrwałości na próbę.
Jedzenie w walce z trudnymi emocjami
Innym powszechnie występującym zjawiskiem będącym psychologicznym uwarunkowaniem otyłości jest jedzenie emocjonalne. Bardzo często wyzwalane jest w odpowiedzi na negatywne emocje, stres lub nudę. Ma na celu odwrócenie uwagi od przykrego stanu oraz wywołanie pozytywnych, przyjemnych odczuć. Niestety, często poprawa jest jedynie chwilowa, gdyż po epizodzie objadania się pojawia się wstyd i poczucie winy, które ponownie skłaniają do sięgnięcia po poprawiacze nastroju pod postacią przekąsek. Prowadzi to do cyklów nadmiernego jedzenia, którego jednym z efektów może być niekontrolowany przyrost masy ciała. Wynikiem jedzenia emocjonalnego jest spożycie dużej ilości produktów zazwyczaj typu comfort food czyli tzw. jedzenie pocieszające mające często sentymentalne konotacje (np. lody, czekolada, bita śmietana) lub typu junk food popularnie określane mianem ,,śmieciowego jedzenia” (np. chipsy, hot dogi, burgery). Obie grupy charakteryzują się wysoką kalorycznością oraz wysoką zawartością węglowodanów i tłuszczy. Wybór tego typu produktów jest charakterystyczny dla jedzenia emocjonalnego, w którym pojawia się ochota na konkretny rodzaj żywności pomimo braku odczuwanego głodu. W niektórych przypadkach natomiast pobudzenie emocjonalne w momencie doświadczania trudnych emocji mylone jest z głodem. W związku z tym, jako jedną z przyczyn jedzenia emocjonalnego badacze wskazują aleksytymię tj. nieumiejętność do identyfikowania i nazywania emocji, która może objawiać się niezdolnością do odróżniania pobudzenia emocjonalnego od fizjologicznego. Jedzenie emocjonalne może mieć także swój początek w dzieciństwie. Pocieszanie lub nagradzanie jedzeniem przez rodziców może nieść za sobą konsekwencje w postaci wykształcenia nieprawidłowych zachowań żywieniowych u dzieci, które w przyszłości mogą powodować wystąpienie nadwagi lub otyłości.
Po drugiej stronie zdrowia
Warto mieć świadomość, że niektóre z przyczyn prowadzących do wystąpienia otyłości mogą mieć charakter zaburzeń wymagających wsparcia ze strony specjalistów. Do tej grupy zaliczyć należy kompulsywne objadanie się będące zaburzeniem odżywiania. Towarzyszą mu powtarzające się przymusowe napady objadania często przerywane dopiero w momencie, gdy ból związany z przepełnieniem żołądka staje się trudny do wytrzymania. Charakterystyczne dla tego zaburzenia jest poczucie wewnętrznego przymusu sięgnięcia po jedzenie pomimo braku odczuwanego głodu oraz poczucie braku kontroli podczas epizodu prowadzące do spożywania ponadprzeciętnych porcji. Ponadto, dla osób doświadczających kompulsywnego objadania się jedzenie pełni funkcję regulatora nastroju, pozwalając na chwilowe zagłuszenie nieprzyjemnych myśli i trudnych emocji. Podobnie jak w przypadku jedzenia emocjonalnego przynosi to jedynie chwilową ulgę, gdyż po napadzie żarłoczności najczęściej pojawia się poczucie beznadziejności, złość i wyrzuty sumienia. Wśród psychologicznych przyczyn kompulsywnego objadania się można wymienić między innymi doświadczenie traumatycznych przeżyć. Nieradzenie sobie z silnymi negatywnymi emocjami, a także niskie poczucie własnej wartości oraz depresję. Warto także podkreślić, że kompulsywne objadanie nosi także znamiona uzależnienia od jedzenia, w którym zaabsorbowanie jedzeniem staje się tak silne, że zaczyna negatywnie wpływać na funkcjonowanie w różnych sferach życia.
Dwie epidemie we współczesnym społeczeństwie
Pogłębiając analizę psychologicznego podłoża otyłości, nie można pominąć depresji, która podobnie jak otyłość jest rozpowszechnionym problemem zdrowotnym, którego zachorowalność na świecie stale wzrasta. Co istotne, pomiędzy tymi dwoma chorobami występuje dwukierunkowy związek. Otyłość i towarzyszące jej poczucie wyobcowania, a także obniżony nastrój, zwiększony poziom stresu oraz zmiany w myśleniu i postrzeganiu swojego ciała mogą prowadzić do rozwoju depresji. Z drugiej strony obserwuje się także odwrotną zależność. Zmiany zachowań żywieniowych mogące towarzyszyć depresji, takie jak opisane powyżej jedzenie kompulsywne czy poprawianie nastroju za pomocą jedzenia, w perspektywie czasu mogą prowadzić do rozwoju otyłości. Współwystępowanie depresji i otyłości może mieć także związek z leczeniem farmakologicznym – z przyjmowaniem leków przeciwdepresyjnych często wiąże się trudny do zaakceptowania przez pacjentów wzrost masy ciała. Natomiast leki stosowane w leczeniu otyłości, w niektórych przypadkach mogą prowadzić do wystąpienia depresji. Niestety, zarówno depresja jak i otyłość nie są postrzegane przez znaczną część osób jako zaburzenie zdrowia wymagające leczenia i specjalistycznej interwencji, a w przestrzeni społecznej wciąż pokutuje wiele mitów na temat tych chorób. Edukowanie i zmiana percepcji społecznej jest szczególnie istotna, ponieważ współwystępowanie depresji i otyłości niesie za sobą realne ryzyko wzrostu śmiertelności ze względu na fakt, iż obie choroby są czynnikami rozwoju chorób układu krążenia.
Chorobę warto potraktować poważnie
Świadomość występowania opisanych powyżej zjawisk, zwiększa szansę na identyfikację przyczyn napadów objadania się oraz zrozumienie powiązań między stanem emocjonalnym, a ilością i typem spożywanego jedzenia, co sprzyja modyfikacji nieprawidłowych zachowań żywieniowych. Otyłość jest chorobą, której konsekwencją jest negatywny wpływ na zdrowie fizyczne. Warto jednak pamiętać, że w jej wyniku często dochodzi do znacznego pogorszenia kondycji psychicznej, obniżenia nastroju, samopoczucia i zmiany myślenia o sobie. Dlatego walka z problemem otyłości w samotności jest trudnym wyzwaniem. W związku z tym, warto zgłosić się po profesjonalne wsparcie do specjalisty (psychodietetyka, psychoterapeuty), który pomoże zrozumieć przyczyny problemu, oraz zaproponuje strategie mające na celu pokonanie trudności i kryzysów stojących na drodze do sukcesu i trwałej zmiany nawyków żywieniowych. Żyjemy w czasach ogromnego postępu i rozwoju wiedzy z zakresu psychologii, dietetyki i medycyny. Warto korzystać z ich dorobku w walce o zdrowie.
Autor: Małgorzata Klusiewicz
Bibliografia:
- Raport Ministerstwa Zdrowia ,,Cukier, otyłość – konsekwencje” 2019.
- Wiśniewska, L., & Celińska-Miszczuk, A. (2017). Perspektywa podmiotowa a problem nadwagi i otyłości-znaczenie współdziałania osoby i otoczenia w procesie odchudzania.
- Juruć, A., & Bogdański, P. (2011). Osobowość w rozmiarze XXL. Psychologiczne czynniki ryzyka otyłości. In Forum Zaburzeń Metabolicznych (Vol. 2, No. 1, pp. 34-42).
- Szczygieł, D., & Kadzikowska-Wrzosek, R. (2014). Emocje a zachowania żywieniowe–przegląd badań. Zeszyty Naukowe Akademii Morskiej w Gdyni, 86.
- Pietrzykowska, E., & Wierusz-Wysocka, B.(2008). Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się. Pol. Merk. Lek, 24(143), 472.
- Olszanecka-Glinianowicz, M. (2008). Depresja-przyczyna czy skutek otyłości?. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 4(2), 78-85.
Partnerem projektu jest Novo Nordisk Pharma Sp. z o. o.
