Pracownicze Plany Kapitałowe jako szansa na budowanie bazy polskich oszczędności oraz inwestycji krajowych

2019.02.28

Fundacja Republikańska

Dnia 4 października 2018 roku projekt ustawy o pracowniczych planach kapitałowych został przyjęty przez Sejm i wszedł w życie z dniem 1 stycznia 2019 roku z półrocznym vacatio legis. Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK) to program oszczędnościowy mający na celu poprawienie sytuacji materialnej przyszłych emerytów w obliczu pogarszającej się sytuacji demograficznej Polski. Program ten poprzez zwiększenie polskich oszczędności wzmocni rodzimy rynek kapitałowy, zwiększając możliwości przeprowadzania inwestycji w naszym Państwie.

1. Kontekst społeczno-gospodarczy

Jednym z głównych wyzwań stojących przed polską gospodarką jest niekorzystna sytuacja demograficzna. Po pięcioletnim okresie spadku liczby ludności nastąpił co prawda jej wzrost w 2017 roku (o 1000 osób), natomiast efekt ten nie jest zadowalający. Do 2009 roku współczynnik obciążenia demograficznego (liczba ludności w wieku nieprodukcyjnym w stosunku do liczby osób pracujących) systematycznie spadał. Oznaczało to, że koszt utrzymania osób niepracujących, czyli dzieci i emerytów, rozkładał się na większą liczbę pracowników (Rysunek 1). Po 2009 roku współczynnik ten zaczął rosnąć i w 2017 roku na 100 osób pracujących przypadały już 63 osoby niepracujące. Rosnąca wartość tego współczynnika nie byłaby niczym niepokojącym, jeśli za jej wzrost odpowiadałaby większa liczba dzieci niż osób starszych. Niestety tak nie jest. Stosunek liczby osób w wieku emerytalnym do osób w wieku do 15. roku życia systematycznie wzrasta. W 2002 roku wynosił 66,5, natomiast w ubiegłym roku był o ponad 70% wyższy i osiągnął poziom 115,5. Oznacza to, że na 100 osób w wieku do 15. roku życia przypada prawie 116 emerytów.

Rysunek 1. Sytuacja demograficzna polskiej gospodarki

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Rosnący udział osób w wieku emerytalnym wśród niepracujących sprawia, że składki emerytalne wpłacane przez pracowników do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w praktyce dzielą się na coraz większą liczbę emerytów. Coraz mniej osób pracuje statystycznie na jednego emeryta. Skutkuje to koniecznością finansowania deficytu Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przez budżet państwa. Coraz niższe są także stopy zastąpienia (relacja pierwszej emerytury do ostatniej pensji), czego przyczyną jest głównie zwiększająca się przeciętna długość życia oraz późne wchodzenie na rynek pracy. Rozwiązaniem zaproponowanym przez poprzedni rząd było podniesienie wieku emerytalnego. Nie spotkało się ono jednak z aprobatą społeczeństwa i zostało wycofane przez rząd Zjednoczonej Prawicy.

Skoro podniesienie wieku emerytalnego nie przyjęło się, konieczne było znalezienie innego sposobu na zadbanie o godziwy poziom emerytur. Rozwiązaniem mogłoby być dodatkowe oszczędzanie przez osoby pracujące. Niestety rozwiązanie to obecnie nie funkcjonuje – 75% pracowników nie oszczędza dodatkowo na przyszłe emerytury. Oszczędzanie nie jest mocną stroną Polaków – w porównaniu do państw Europy nasze stopy oszczędności są jednymi z najniższych. Przekładają się one na trudności w pozyskaniu finansowania przez przedsiębiorstwa na rodzimym rynku kapitałowym, co skutkuje niskim poziomem inwestycji. Niższe inwestycje to z kolei mniejsza produktywność przedsiębiorstw, niższe płace i w konsekwencji niższe składki emerytalne. Niskie stopy oszczędności, brak środków na inwestycje i niski poziom składek emerytalnych tworzą więc swojego rodzaju zaklęty krąg. W takiej sytuacji obecny rząd we wrześniu bieżącego roku złożył do sejmu projekt ustawy o pracowniczych planach kapitałowych.

2. Mechanizm funkcjonowania

Pracownicze plany kapitałowe mają w założeniu umożliwić osobom w wieku produkcyjnym odłożenie dodatkowych środków na przyszłą emeryturę, a jednocześnie zadbać o rozwój polskiego rynku kapitałowego. Napływ środków do PPK ma pochodzić z trzech źródeł: comiesięcznych składek pracowników (2-4% wynagrodzenia brutto) i od pracodawców (1,5-4% wynagrodzenia brutto) oraz z dopłat Funduszu Pracy – 250 zł na start i 240 zł w ramach rocznej dopłaty. Do PPK automatycznie zostaną dołączeni pracownicy w wieku od 19 do 55 lat. Starsi – do 70. roku życia – będą mogli podjąć dobrowolną decyzję o partycypacji. Największe firmy zatrudniające ponad 250 osób dołączą do programu 1 lipca 2019 roku, pracodawcy zatrudniający co najmniej 50 osób – od 1 stycznia 2020, 20 osób – od 1 lipca 2020, a pozostałe podmioty od 1 stycznia 2021 roku. Pracownicy po dołączeniu będą mogli zrezygnować z uczestnictwa w programie na podstawie pisemnej deklaracji, jednakże po 4 latach od rezygnacji będą do niego automatycznie ponownie włączani i w przypadku chęci rezygnacji konieczne będzie regularne składanie deklaracji co cztery lata.

Po ukończeniu 60. roku życia pracownicy otrzymają jednorazową wypłatę w wysokości 25% zgromadzonych środków (możliwe jest złożenie wniosku o rozłożenie na raty) bez konieczności opłacania podatku od dochodów kapitałowych. Pozostała część będzie wypłacana ratalnie przez 10 lat. Możliwe będzie także jednorazowe wypłacenie całości środków, jednakże będzie się to wiązało z koniecznością odprowadzenia podatku od zysków kapitałowych. Środki gromadzone w PPK będą miały gwarancję prywatności i będą podlegały dziedziczeniu na etapie zarówno gromadzenia, jak i wypłaty.

Wybór instytucji finansowej zarządzającej PPK będzie należał do pracodawcy. W przypadku gdy nie dokona on żadnego wyboru, oszczędnościami jego pracowników będzie zarządzało, będące częścią Polskiego Funduszu Rozwoju, PFR Towarzystwo Funduszy Inwestycyjnych S.A. (PFR TFI), które nie będzie mogło odmówić pracodawcy zawarcia umowy. Poza funduszami inwestycyjnymi PPK będą zarządzane także przez Powszechne Towarzystwo Emerytalne oraz firmy ubezpieczeniowe. Podmioty zarządzające PPK będą objęte kontrolą Komisji Nadzoru Finansowego. Maksymalna opłata za zarządzanie funduszem nie będzie mogła przekraczać 0,6% wartości aktywów netto. Do projektu ustawy wprowadzono także zapis mający przeciwdziałać nadmiernej koncentracji – w przypadku uzyskania udziału w rynku PPK powyżej 15% instytucje nie będą mogły pobierać opłat za zarządzanie.

Środki zgromadzone w ramach PPK będą inwestowane w papiery dłużne (część dłużna) i akcje (część udziałowa). W części dłużnej inwestorzy będą mogli lokować środki m.in. w obligacje, bony skarbowe, listy zastawne, certyfikaty depozytowe, depozyty bankowe oraz instrumenty pochodne, natomiast w części udziałowej m.in. w akcje, prawa do akcji, prawa poboru oraz instrumenty pochodne. Wraz ze zbliżaniem się pracownika do osiągnięcia wieku 60 lat, TFI będą stopniowo przyjmowały bezpieczniejszą strategię inwestycyjną, zwiększając udział części dłużnej. W przypadku gdy pracownik ma jeszcze powyżej 21 lat do osiągnięcia 60 roku życia udział części kapitałowej będzie wynosił 60-80%. Następnie będzie spadał osiągając w ostatnim roku część udziałową poniżej 15% i dłużną na poziomie co najmniej 85%. Maksymalny udział aktywów zagranicznych w portfelu PPK w założeniu ma nie przekraczać 30%.

3. Skutki

Pracownicze plany kapitałowe będą stanowiły korzystną formę oszczędzania dla pracowników. Poza własnymi składkami będą oni korzystali także z dopłat od pracodawców i państwa, co podniesie wartość zgromadzonych środków. Według analiz Ministerstwa Finansów, osoba zarabiająca obecnie 4500 zł brutto i korzystająca z programu w warunkach minimalnych składek (2% pracownik i 1,5% pracodawca) zaoszczędzi w przeciągu 25 lat łącznie 113 tys. zł., z czego 12 tys. będzie pochodziło od państwa. Zgromadzone środki mogą być użyteczne już w trakcie ich gromadzenia. Beneficjenci będą mogli jednorazowo wykorzystać oszczędności (bez opodatkowania i oprocentowania) jako wkład własny do kredytu hipotecznego. Środki trzeba będzie jednak do funduszu zwrócić w przeciągu 15 lat. Zwrot nie będzie mógł rozpocząć się później niż 5 lat od dnia wypłaty. Jeżeli uczestnik nie zwróci środków w terminie będzie zobowiązany do uiszczenia podatku od zysków kapitałowych. W przypadku zaistnienia poważnych problemów zdrowotnych beneficjenta lub członka jego najbliższej rodziny możliwa będzie wcześniejsza wypłata 25% zgromadzonej kwoty. W przypadku śmierci pracownika jego środki będą dziedziczone.

O ile na PPK zyskają pracownicy, o tyle dla pracodawców dopłacanie do składek będzie stanowiło dodatkowy koszt. Składka do PPK będzie jednak elementem wynagrodzenia, od którego nie będą naliczane składki na ubezpieczenia społeczne. Przedsiębiorcy zyskają również ulgę podatkową – koszty prowadzenia PPK będą stanowiły koszty uzyskania przychodu. Reforma nie przewiduje zachęty dla pracodawców do płacenia maksymalnej stawki. Jedyną zachętą wydaje się możliwość wyróżnienia się na rynku pracy poprzez ofertę wyższej dopłaty. PWC oszacowało, że w pierwszym roku działania programu jego koszt dla pracodawców może wynieść od 1,98 mld zł do nawet 5,27 mld zł w zależności od wysokości składki (między 3,5 a 8%).

PPK wpłyną korzystnie na rozwój polskiej gospodarki. Do finansowania nowych inwestycji Polska potrzebuje silnego rynku kapitałowego, jako przeciwwagi do finansowania pożyczkowego. To dzięki rynkowi kapitałowemu finansowane są inwestycje w innowacje – bardziej ryzykowne, ale przynoszące też większe stopy zwrotu. Jeśli chcemy rozwijać innowacyjną gospodarkę, to powinniśmy budować silny rynek kapitałowy. Napływ środków z PPK do polskiego rynku kapitałowego pozwoli na jego ustabilizowanie i uniezależnienie od czynników zewnętrznych, takich jak odpływ inwestorów zagranicznych. Część środków z PPK będzie trafiała na giełdę powodując wzrost wyceny notowanych na niej spółek. Im wyżej notowane jest przedsiębiorstwo, tym bardziej jest wiarygodne w oczach inwestorów i łatwiej jest mu ich pozyskiwać. Oszczędności, które zostaną przeznaczone na zakup obligacji skarbowych, pozwolą kolejnym rządom na przeprowadzenie większych inwestycji. Z kolei napływ środków do segmentu obligacji korporacyjnych wspomoże sektor dłużnego finansowania przedsiębiorstw, umożliwiając tańsze pozyskanie środków na inwestycje. Sektor ten ostatnimi czasy mocno ucierpiał w wyniku kłopotów firmy GetBack, dlatego napływ środków do niego wspomógłby rodzime przedsiębiorstwa.

Sukces PPK i poziom ich wpływu na polską gospodarkę będzie zależał przede wszystkim od skali działania instrumentu, czyli poziomu partycypacji społeczeństwa w programie. W projekcie ustawy założono     ją na poziomie 75%, co przekładałoby się na 8,6 mln pracowników. W ocenie skutków regulacji projektu ustawy oceniono, że zakładając najniższe poziomy wpłat, czyli 3,5% wynagrodzenia, w 2019 roku na rynek kapitałowy w ramach PPK wpłynęłoby 6 mld zł, w 2020 r. – 12 mld zł, a następnie co najmniej po 15 mld zł rocznie. Zakładając wariant maksymalnej wpłaty do PPK w wysokości 8%, w pierwszym roku działania na rynek kapitałowy wpłynęłoby 12 mld zł, w 2020 – 25 mld zł, a w kolejnych latach co najmniej 32 mld zł. Dla porównania, według danych Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego łączna wartość aktywów zgromadzonych w PPE wynosi 12,6 mld zł, na indywidualnych kontach emerytalnych (IKE) 8 mld zł, a na indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego (IKZE) ok. 1,7 mld zł. Na powyższych kontach jest więc zebrane w sumie ok. 22 mld zł. Porównanie do przyszłych wpływów do PPK na poziomie 15-32 mld zł rocznie pokazuje dużą skalę działania instrumentu. Z drugiej strony porównanie tej skali do napływu kapitału z bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), które w przeciągu ostatnich 17 lat wynosiły od 11 do niespełna 62 mld zł rocznie wskazuje, że PPK nie będą alternatywą dla BIZ, a raczej ich dopełnieniem.

Trudno jest oszacować, jaki udział napływających z PPK kwot zostanie ulokowany w akcjach. Zakładając udział akcji w portfelu na poziomie 25% oraz przyjmując rządowe wyliczenia z uzasadnienia projektu ustawy o pracowniczych planach kapitałowych w 2019 roku na rynek akcji wpłynęłoby 1,5-3 mld zł, w 2020 – 3-6 mld zł, a w kolejnych latach 4-8 mld zł. Ciężko jest jednak oceniać wpływ tych kwot na rynek kapitałowy w oderwaniu od reformy otwartych funduszy emerytalnych (OFE).

Na koniec I kwartału 2018 roku w OFE znajdowały się aktywa netto o wartości niespełna 166 mld zł. Wartość ta będzie malała w kolejnych latach zgodnie z mechanizmem suwaka bezpieczeństwa – 10 lat przed przejściem pracownika na emeryturę środki są stopniowo przenoszone na wyodrębniony fundusz emerytalny Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) i ewidencjonowane na subkoncie prowadzonym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS). Rząd zapowiadał reformę OFE i na dzień dzisiejszy nie wiadomo jaka jest przyszłość funduszy. Finalny efekt PPK będzie więc zależał od tego, w jakim stopniu kapitał wychodzący z OFE będzie się bilansował z kapitałem wpływającym do PPK.

Patrząc jednak długoterminowo PPK będą miały pozytywny wpływ na rynek akcji. W projekcie ustawy napisano, że z części akcyjnej aktywów co najmniej 50% będzie ulokowane w akcje spółek z WIG20, nie mniej niż 20% w akcje spółek z krajów OECD, do 20% w mWIG40, a 10% w sWIG80. Wpływ na notowania spółek z poszczególnych indeksów powinien być zbliżony z uwagi na relację spodziewanych wpływów do wolumenu obrotu. Szczególnie skorzystają z tego średnie przedsiębiorstwa, których akcje są pomijane przez inwestorów zagranicznych. Dopływ kapitału powinien poprawić zarówno ich wyceny jak i płynność.

4. Zagrożenia

Powodzenie PPK będzie zależało głównie od liczby pracowników, którzy zdecydują się przystąpić do programu. Tutaj rząd czeka sporo pracy. PPK są trudnym instrumentem finansowym. Do jego wprowadzenia potrzebne będzie uświadomienie pracowników o korzyściach wynikających z odkładania środków.

Społeczeństwo po przejęciu środków z OFE przez rząd w 2014 roku jest zrażone do dodatkowych form oszczędzania na emerytury, które proponuje sektor publiczny, i może mieć wątpliwości odnośnie trwałości systemu. Dlatego w komunikacji należy wskazywać, że zgromadzone środki są własnością prywatną pracowników, a program jest długofalowy.

Trudność w ich przekonaniu będzie potęgował także fakt, że pracownicy otrzymają mniejsze wynagrodzenia. Zwłaszcza uboższym może być ciężko z wygospodarowaniem środków na długoterminowe oszczędzanie. Wdrożenie PPK będzie oznaczało także wyższe koszty pracy. W 2019 roku podniesiona zostanie płaca minimalna. Dodatkowe obciążenie wynikające ze składki pracodawcy może skutkować utratą konkurencyjności przez polskie przedsiębiorstwa.

Eksperci wskazują na zagrożenie płynące z inwestycji na rynku kapitałowym. W przypadku głębszej bessy emeryci mogą stracić oszczędności swojego życia. Z drugiej strony ciężko spodziewać się 50%-owych spadków na giełdzie, a co najmniej takie musiałyby wystąpić, aby pracownicy utracili swoją część składek (pamiętajmy, że składki płacą także pracodawca i państwo). W projekcie ustawy o pracowniczych planach kapitałowych zostało dokładnie określone, w jakie spółki i w jakim udziale instytucje finansowe będą mogły inwestować – będą to głównie duże spółki o mniejszym ryzyku inwestycyjnym. Wraz ze zbliżaniem się do wieku emerytalnego oszczędności pracownika będą inwestowane w coraz bezpieczniejsze instrumenty. Ponadto Minister właściwy ds. instytucji finansowych, w celu zapewnienia bezpieczeństwa będzie mógł na drodze rozporządzenia modyfikować zasady i ograniczenia dotyczące dokonywania inwestycji w ramach PPK.

Pracownicze plany kapitałowe nie są idealnym rozwiązaniem problemu niskich emerytur w przyszłości. Obniżenie wieku emerytalnego kobiet do najniższego w Unii Europejskiej poziomu 60 lat, przy wyższej oczekiwanej długości ich życia w porównaniu do mężczyzn, będzie wpływało na zmniejszanie się świadczeń dla kobiet. Z racji, że środki z PPK będą wypłacane przez 10 lat, emeryci o mniejszej świadomości finansowej mogą ulec złudzeniu otrzymywania wysokich emerytur. Tymczasem po upływie 35% przewidywanego okresu życia kobiety i 41% mężczyzny pozostają oni bez środków z PPK (oczekiwana długość życia mężczyzny po 60-tce w 2050 roku to 293 miesiące, a kobiety – 343 miesiące). Wyczerpanie się tych środków nastąpi w momencie rosnącego zapotrzebowania na lekarstwa i opiekę medyczną przy niewielkiej zdolności do wykonywania pracy.

5. Wnioski

• W obliczu coraz trudniejszej sytuacji demograficznej, braku oszczędności oraz słabości rynku kapitałowego PPK wydają się być szytym na miarę narzędziem odpowiadającym na wyzwania stojące przed polską gospodarką.
• PPK są korzystne z punktu widzenia pracownika – do jego oszczędności dokładają się pracodawca oraz państwo. Zgromadzone środki są własnością prywatną więc nie ma zagrożenia powtórki historii z OFE.
• Na PPK zyska także rynek kapitałowy. Napływ środków zmniejszy jego zależność od kapitału zagranicznego – wzmocni pozycję polskiej giełdy i ją ustabilizuje, zapewniając polskim przedsiębiorcom korzystniejsze warunki do inwestycji.
• Sukces PPK jest ściśle związany z liczbą pracowników, którzy wezmą udział w programie. Dlatego ważne jest, aby przeprowadzona została akcja edukacyjna, która klarownie pokazałaby korzyści płynące z oszczędzania w PPK i wskazywała różnice pomiędzy PPK a OFE.
• Analiza wpływu PPK na rynek akcji jest trudna do przeprowadzenia z powodu braku rozstrzygnięcia kwestii OFE. Całkowite wycofanie środków z OFE może spowodować, że w krótkim terminie PPK jedynie zneutralizują negatywne skutki związane z odpływem kapitału z warszawskiej giełdy. W długim terminie PPK będą jednak wpływały na wzrost wyceny spółek i zwiększenie płynności rynku.

Damian Borkusewicz

Źródła:

• Główny Urząd Statystyczny
• Hrynkiewicz, Sytuacja demograficzna Polski jako wyzwanie dla polityki społecznej i gospodarczej, Rządowa Rada Ludnościowa.
• Jedynak T., Wpływ wprowadzenia pracowniczych planów kapitałowych na wysokość przyszłych świadczeń emerytalnych w Polsce, w: Ubezpieczenia społeczne. Teoria i praktyka, Nr 2/2018.
• Komisja Nadzoru Finansowego: knf.gov.pl
• KNF, Indywidualne Konta Emerytalne oraz Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego w 2017 roku, 2018:

• KNF, Rynek Otwartych Funduszy Emerytalnych w I kwartale 2018 roku, 2018:

• Łaszek A., Pracownicze Plany Kapitałowe nie zastąpią dłuższego wieku emerytalnego, FOR.
• Ministerstwo Finansów, Strategia odpowiedzialnego rozwoju. Pracownicze Plany Kapitałowe:

• pkotfi.pl
• Projekt ustawy o pracowniczych planach kapitałowych wraz z uzasadnieniem
• PWC, Program Budowy Kapitału a przyszłe emerytury i rozwój polskiej gospodarki, 2018:

• ZUS, Zielona księga przeglądu emerytalnego, 2016: