Pomiędzy ja i my, czyli o tożsamości jednostkowej i zbiorowej w perspektywie tożsamości narodowej
Zgodnie z art. 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. jednym z obowiązków państwa polskiego jest stwarzanie warunków upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Artykuł ten nasuwa wiele pytań. Czym jest dobro kultury? Czym jest równy dostęp? Czym jest tożsamość narodu polskiego? W niniejszym opracowaniu przybliżę, czym jest tożsamość zbiorowa i jednostkowa i jak mają się one do tożsamości narodowej.
Tożsamość jednostki
Tożsamość jednostki ujawnia się w odpowiedzi na pytanie – kim jestem? Jest ona trwałym poczuciem własnego siebie, które nie może istnieć bez ciągłego doświadczania świadomego ja i które stanowi prywatne centrum egzystencji. Jest ewoluującą konfiguracją integrującą cielesne możliwości, osobiste potrzeby, preferowane umiejętności, ważne identyfikacje, sprawne mechanizmy obronne i stale wykorzystywane role. Proces jej tworzenia zaczyna się w okresie dzieciństwa. Bazuje na podstawowych wzorcach tożsamości, które wykształcają się z selektywnej afirmacji i odrzucania różnych identyfikacji dokonywanych w dzieciństwie oraz „ze sposobu, w jaki funkcjonujący w danej epoce proces społeczny identyfikuje młodych ludzi, w najlepszym przypadku traktując ich jako osoby, które powinny stać się określone przez swoje zachowanie, aby zachowując się w spójny i typowy dla siebie sposób, mogły zostać uznane za wiarygodne” (E. Erikson).
Pierwsza hierarchia ról roboczych wytwarza się w wieku szkolnym. Kluczowy jednak dla wykształcenia się tożsamości jednostki jest konflikt, który pojawia się w okresie dojrzewania. Młody człowiek dostrzega wtedy możliwość przyjęcia różnych ról, które wybiera i testuje. Pewnym rolom pozostaje wierny, a inne odrzuca, co pomaga mu ustalić granice własnej tożsamości. Odkrywa siebie w doświadczeniu, w spotkaniu z innymi ludźmi, poprzez pracę, działanie, przyjaźń, miłość (E. Erikson).
Tożsamość jest dla jednostki ludzkiej podstawową zasadą organizacyjną. Po pierwsze, zapewnia jej poczucie ciągłości wewnątrz siebie i w interakcjach z innymi ludźmi, po drugie – zapewnia ramę odróżniania siebie od innych ludzi, co pozwala jednostce funkcjonować samodzielnie (T. Ragelienė). Tożsamość jednostki nieustannie przekształca się przez całe życie (J. Côté i Ch. Levine). Możemy postrzegać ją także jako subiektywną konstrukcję samowiedzy i samoodczucia, jako całość i jednię, ale złożoną z wielości, zmienną i czasem pełną napięć. W części społecznej składa się ona z wielu cząstkowych identyfikacji (A. Kłoskowska), od najbardziej intymnej identyfikacji z kręgiem rodzinnym, po identyfikację z szerokim kręgiem ludzkości (A.D. Smith).
Tożsamość zbiorowa
Tożsamość zbiorowa jest to odpowiedź na pytanie – kim jesteśmy jako grupa? Jest ona obrazem grupy, zintegrowanym systemem elementów, które reprezentują zasadnicze cechy grupy i odróżniają ją od innych grup, a także określają ich wzajemne relacje (Z. Mach). Tożsamość zbiorowa to refleksyjny, intersubiektywny obraz grupy podzielany i tworzony przez jej członków, konstruujący poczucie ciągłości my pomimo zmian. Obraz ten jest dla członków grupy bazą wyobrażenia o tym, że są grupą pewnego, a nie innego rodzaju, i ponadto tą specyficzną, a nie inną. Tworzą oni wokół niego sens i cele wspólnego działania oraz sens wspólnej przyszłości.
Tożsamość zbiorową można próbować uznać za zbiorową samowiedzę pewnej grupy, jej samookreślenie, tworzenie obrazu własnego i całą zawartość, treść samowiedzy, ale trzeba pamiętać, że każda grupa składa się z członków, więc nie jest jednostką psychiczną, której można przypisać jako całości funkcje poznawcze, emocjonalne i oceniające. Jednostki tworzące grupę mogą mieć różne koncepcje danej grupy i jej tożsamości i czuć się w takiej samej mierze jej członkami. Tożsamość zbiorową możemy porównać do stereotypu i uniwersum symbolicznego pewnej grupy. Każda grupa ma swój rdzeń kanoniczny, czyli czynniki identyfikujące i określające tę grupę. Do pojęcia tożsamości należy poczucie ciągłości pomimo świadomości zmian (A. Kłoskowska).
Tożsamość zbiorową możemy także widzieć jako stałe odtwarzanie i reinterpretowanie uniwersum symbolicznego grupy (wartości, symboli, wzorców) oraz jako identyfikację jednostek z tym uniwersum. Elementy tożsamości zbiorowej ulegają zmianie w każdym pokoleniu. Zmiana zawiera się w definicji tożsamości zbiorowej, choć jest to zmiana, która działa w ramach wyraźnych parametrów, wyznaczonych przez uniwersum symboliczne, tradycję i specyficzne dziedzictwo. Tożsamość grupy oznacza jakąś dozę stabilności i związek z poprzednimi pokoleniami. Zmiana może zachodzić jedynie w ramach określonych granic centralnych wartości grupy (A.D. Smith). Tożsamość zbiorowa jest także procesem konstruowania sensu wokół atrybutów kulturowych (M. Castells).
Tożsamość narodowa
Tożsamość narodowa to tożsamość zbiorowa. Jest to zatem odpowiedź zbiorowości ludzi identyfikujących się z pewnym narodem na pytanie – kim jesteśmy jako naród? To intersubiektywny obraz zbiorowości narodowej, podzielany i tworzony przez jej członków konstruujący poczucie ciągłości my jako narodu pomimo zmian. Obraz ten jest dla członków narodu bazą wyobrażenia o tym, że są narodem i to określonym narodem, bazą sensu i celów wspólnego działania oraz wspólnej przyszłości. Obraz ten sprowadza się do pewnego stereotypu i jest identyczny z treścią kultury narodowej. Trzonem (rdzeniem kanonicznym) narodowej tożsamości zbiorowej i czynnikami identyfikującymi oraz określającymi są: kanoniczna twórczość literacka i artystyczna (kanoniczne teksty kultury narodowej), miejsca (elementy ojczyzny ideologicznej, usymbolizowana przestrzeń), centrum oraz naczelne wartości i symbole (A. Kłoskowska).
Kultura narodowa
Kultura narodowa jest uniwersum wspólnym dla zbiorowości nazywającej siebie narodem, które jest wewnętrznie przeżywane przez jego członków i którego nie można poznać ani zrozumieć bez uwzględnienia indywidualnych procesów jego wewnętrznego przez nich przeżywania. Jest „subiektywnie realizującym się zjawiskiem intersubiektywnym odniesionym do obiektywnych faktów: do syntagmy kultury i jej rdzenia, który stanowi kanon”. „To uniwersum jest rozumiane jako ojczyzna w sensie symbolicznym, szerszym niż czysto terytorialne odniesienie. Uniwersum nie oznacza struktury niezmiennej, nie jest osiągniętym stanem, ale procesem obfitującym w przekształcenia, chociaż ma względnie trwały rdzeń nazywany kanonem” (A. Kłoskowska).
Kultura narodowa jest układem dynamicznym, stanowi bowiem rezultat twórczych i odbiorczych działań ludzi – aktywność nie jest przeciwstawieniem kultury, tylko jej spełnieniem (A. Kłoskowska). „W układzie kultury narodowej mieści się zwykle język, często religia, określone sposoby bycia, przekonanie o wspólnym pochodzeniu, swoiste symbole odnoszące się do całości grupy, do jej związku z tradycją” i, oczywiście, terytorium narodowe traktowane jako ucieleśnienie symbolu ziemia ojczysta. Żaden z tych elementów nie jest jednak konieczny ani wystarczający dla stwierdzenia występowania kultury narodowej. Kultury narodowe mają różne odmiany (A. Kłoskowska). Materialnymi elementami kultury narodowej są: zabytki architektury, zbiory dzieł literackich i naukowych oraz inne teksty w narodowym języku, malarstwo, rzeźba, taśmy filmowe i kasety, partytury utworów muzycznych i ich rejestracje.
Elementy kultury narodowej w obszarze jej rdzenia określającego zbiorową tożsamość narodową odnoszą się do tego, co stanowi uprawnione centrum, a nie peryferie tej tożsamości. Nie wszystkie treści obecne w kulturze narodowej obowiązują członków wspólnoty narodowej. Uprawniona kultura narodowa stanowi pewne wcielenie, ale nie jedyne możliwe ujęcie zbiorowej tożsamości. Suma wszystkich treści kultury narodowej stanowi zaś rezerwuar, potencjał, z którego pewne elementy w pewnych sytuacjach członkowie zbiorowości narodowej mogą czerpać – jest to kultura potencjalna (A. Kłoskowska).
Kultura narodowa nie dociera w równym stopniu do wszystkich członków narodowej zbiorowości. Jej podmiotem twórczym, ale i odbiorczym, są głównie pewne grupy społeczne, które można nazwać elitami kulturalnymi narodu. Kulturę narodową współtworzą artyści (A. Kłoskowska). Powstaje ona także w dużej mierze w wyniku interwencji (działań) specjalnie do tego celu wyznaczonych instytucji, autorytetów, środowisk opiniotwórczych, które społeczeństwo (naród) uznaje za uprawnione do orzekania o tym, jakie elementy z ogólnego dziedzictwa są szczególnie ważne (A. Szpociński). Członkowie narodu przyswajają kulturę narodową na różnym poziomie kompletności, uznają za własną i traktują siebie jako jej dziedziców (A. Kłoskowska).
Jednostkowa identyfikacja narodowa
„Błędne jest w odniesieniu do jednostki określenie tożsamość narodowa. Można i należy pytać o miejsce, rolę i funkcję narodowej identyfikacji i przyswojenia narodowej kultury w całej, totalnej tożsamości człowieka” (A. Kłoskowska). Identyfikacja narodowa stanowi część tożsamości jednostki. Jej określenie jest sprawą stosunkowo prostą. Wyraża się ona w formie bezpośredniej deklaracji jednostki w odpowiedzi na pytanie o narodowość: Jaka jest Pana/i narodowość? W ten sposób badania identyfikacji narodowej prowadzi w Polsce Główny Urząd Statystyczny. W 2011 r. przeszło 97 proc. obywateli RP deklarowało polską identyfikację narodowo-etniczną, w tym prawie 95 proc. wyłącznie polską (GUS).
Identyfikacja narodowa jednostki buduje się, po pierwsze, w oparciu o identyfikację z uniwersum kultury narodowej, na podstawie uznania kultury narodowej za własną. Po drugie, w oparciu o zespół wartości tworzących paradygmat narodowy. Po trzecie, na podstawie świadomości granicy pomiędzy własną grupą narodową a innymi. Po czwarte, na bazie poczucia zgodności, wzajemnego skonfigurowania jednostki i grupy narodowej.
Miejsce identyfikacji narodowej w całej tożsamości jednostki jest po pierwsze zróżnicowane indywidualnie, a po drugie zależy od sytuacji życiowej człowieka oraz narodowej zbiorowości. W skrajnych przypadkach identyfikacja ta ulega radykalnej zmianie, jest niepewna, bywa utajona, ale może się wyraźnie zamanifestować w określonych warunkach (Kłoskowska).
Tożsamość jednostki jest więc czymś zupełnie innym od tożsamości zbiorowości i tożsamości narodu. Identyfikacja z narodem może być jedną z identyfikacji człowieka, a identyfikacja ludzi z narodem jest przejawem jego istnienia.
Katarzyna Obłąkowska – socjolog, absolwentka Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończyła studia podyplomowe w zakresie badań marketingowych (SWPS), zarządzania marką (SGH), administracji i finansów publicznych (SGGW), historii sztuki (Collegium Civitas) oraz studia doktoranckie w zakresie ekonomii i nauk o polityce publicznej w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Współpracuje z Katedrą Polityki Publicznej SGH. Autorka badań i publikacji naukowych oraz specjalistka w dziedzinie polityki publicznej i ekonomiki kultury, dziedzictwa kulturowego, turystyki, kreatywności i sektora kreatywnego, tożsamości, kapitału społecznego i samorządu terytorialnego.
Źródła:
- Castells, M. (2008). Siła tożsamości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Côté, J.E., Levine, C. (1987). A Formulation of Erikson’s Theory of Ego Identity Formulation, w: Developmental Review, Vol 7, Nr 1, ss. 273-325.
- Erikson, E.H. (2012). Dopełniony cykl życia. Gliwice: Wydawnictwo HELLION.
- Erikson, E. H. (1968). Identity. Youth and Crisis. New York: W. W. Norton Company.
- Główny Urząd Statystyczny (2015). Struktura narodowo-etniczna, językowa i wyznaniowa ludności Polski. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa.
- Kłoskowska, A. (2012). Kultury narodowe u korzeni. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Kłoskowska, A. (1991b). Kultura narodowa, w: Kłoskowska, A. (red), Encyklopedia Kultury Polskiej XX Wieku. Wrocław: Wiedza o kulturze, ss. 51-62.
- Mach, Z. (2008). Przedmowa, w: Paleczny, T. (red.), Socjologia Tożsamości. Kraków: Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego.
- Smith, A.D. (2007). Nacjonalizm. Warszawa: Wydawnictwo Sic!
- Ragelienė, T. (2016). Links of Adolescents Identity Development and Relationship with Peers: A Systematic Literature Review, w: Journal of the Canadian Academy of Child and Adolescent Psychiatry, Vol 25, Nr 2, ss. 97–105.
- Szpociński, A. (2011). Antoniny Kłoskowskiej koncepcja kultury narodowej jako źródło inspiracji, w: Kultura i Społeczeństwo, Nr 2-3, ss. 73-83.
